Conquest 1453 / Fetih 1453 (2012)

Η πτώση της Κωνσταντινούπολης αποτελούσε για πολλούς καθαρή τύχη, για άλλους αναπόφευκτο πεπρωμένο, για άλλους αποτέλεσμα της τουρκικής ιμπεριαλιστικής πολιτικής, για άλλους εκδίκηση για την άλωση της Τροίας από τους Έλληνες και για τα δεινά που είχε προξενήσει ο Μέγας Αλέξανδρος κατά την πορεία επέλασής του στα εδάφη της Μικράς Ασίας, ενώ για άλλους (όπως φανερώνεται από τις γραπτές επιστολές και την αλληλογραφία των βυζαντινών αυτοκρατόρων) φυσικό επακόλουθο της αλαζονικής, υπεροπτικής και μεγαλομανούς συμπεριφοράς των Βυζαντινών που αρέσκονταν να μηχανορραφούν και να συνωμοτούν κρυφά πίσω από την πλάτη των άλλων λαών που περιστοίχιζαν τη Βυζαντινή αυτοκρατορία και έμελλαν αναπόφευκτα να γίνουν οι σφοδρότεροι πολέμιοι που θα εξαντλούσαν κάθε πιθανό ενδεχόμενο για να αλλάξουν τα μέχρι πρότινος ισχύοντα δεδομένα της εποχής τους. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να διατηρήσουμε μία απόσταση ασφαλείας, να δούμε με προσοχή και με επιφύλαξη τα γεγονότα από πολλές οπτικές γωνίες, ώστε να διαμορφώσουμε μία όσο το δυνατόν πιο αντικειμενική άποψη που θα βοηθήσει να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα. Δυστυχώς, οι περισσότεροι μελετητές πράττουν ακριβώς το αντίθετο καθώς μελετούν μονομερώς τις υπάρχουσες πηγές της ιστορίας και βασίζουν την ελλιπή τους κρίση στη μία και μοναδική πλευρά των γεγονότων. Το αποτέλεσμα είναι να χάνεται η αντικειμενικότητα, να αποκρύπτεται το σημαντικότερο κομμάτι της ιστορικής πραγματικότητας και να αλλοιώνεται η ιστορική πορεία των γεγονότων που θα μας οδηγούσε στην αλήθεια. Είναι γεγονός ότι πολλές ιστορικές μελέτες πάσχουν από αυτή την ανίατη ασθένεια της μονοπρόσωπης οπτικής των γεγονότων. Και, όμως, παρόλο που υστερούν σε επιχειρήματα και πειστικές απαντήσεις, υποστηρίζονται με θέρμη από τους θιασώτες της καθώς σε αυτές τις περιπτώσεις η αίσθηση της άγνοιας ισοδυναμεί με την ψευδαίσθηση της γνώσης. Τότε, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κριτική των γεγονότων, αλλά για κριτική ανάλυση της κριτικής των γεγονότων.

Η παράδοση ήταν εχθρικά προσκείμενη στις βλέψεις των δύο αντίπαλων παρατάξεων. Το κλίμα εχθρότητας, ανταγωνισμού και αντιπαλότητας που προυπήρχε από αρχαιοτάτων χρόνων αποτελούσε μία από τις κυριότερες αιτίες του επερχόμενου πολέμου που θα μεσολαβούσε για να ξεκαθαρίσει την ήδη τεταμένη κατάσταση. Οι δύο χώρες είχαν ανοιχτούς λογαριασμούς και, εφόσον δεν ήταν δυνατό να ξεκαθαριστούν μέσω της διπλωματικής οδού, έπρεπε αναγκαστικά να φτάσουν ως το ακρότατο σημείο της σύγκρουσης για να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους και να επανακαθορίσουν τα κεκτημένα τους.

Ένας από τους σημαντικότερους στρατηγούς του Τουρκικού κράτους ήταν ο Μεχμέτ, κοινώς γνωστός ως Μωάμεθ Β' ο Πορθητής, ''ο πατέρας της κατάκτησης'' όπως μεταφράζεται επί λέξει. Ήταν ένας σκληροτράχηλος και πολεμοχαρής άντρας με ηγετικές ικανότητες, υψηλό όραμα και βαθιά πίστη στην επίτευξη του μακρόπνοου σχεδίου που είχε αναλάβει να φέρει εις πέρας. Νεαρός, μόλις 21 ετών, αλλά καθόλου άπειρος στον πόλεμο, είχε σκοπό να αναδιαμορφώσει το νέο Ισλάμ από τα θεμέλια του Βυζαντινού κράτους. Το σχέδιό του ήταν τόσο μακρόπνοο, ώστε κάποιοι θα μπορούσαν να τον χαρακτηρίσουν μεγαλομανή, ενώ κάποιοι άλλοι ονειροπόλο. Κανείς, όμως, δεν τόλμησε να του καταλογίσει την έλλειψη θάρρους και ανδρείας που έπρεπε να ξεπεράσει για να ανταποκριθεί στη σοβαρότητα της περίστασης. Προτού ξεκινήσει είχε επιλέξει τους καλύτερους άντρες που θα πλαισίωναν το επιτελείο το οποίο θα τον συνόδευε στις εκστρατείες του. Είχε αναλάβει, επίσης, να διαμορφώσει και να εκπαιδεύσει το στρατό του, παρέχοντάς του τα κατάλληλα μέσα και κίνητρα, την κατάλληλη δομή και οργάνωση, τον κατάλληλο εξοπλισμό, ώστε να γίνει άτρωτος στις μάχες που θα επακολουθούσαν. Ας σημειωθεί εδώ ότι ο μόνιμος στρατός του στρατολογείτο από το παιδομάζωμα, δηλαδή την παραλαβή χριστιανών υπηκόων ηλικίας 8-20 ετών, που αρχικά εξισλαμίζονταν, στη συνέχεια εκπαιδεύονταν και στο τέλος χρησιμοποιούνταν στη διοίκηση ή το στρατιωτικό σώμα των Γενίτσαρων. Άλλωστε, δεν είναι καθόλου τυχαίο που η πλοιονότητα των δερβίσηδων, του σημαντικότερου σώματος της τουρκικής διοίκησης, προήλθε από αυτό το στρατιωτικό σώμα το οποίο διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο για τις αποφάσεις που θα λαμβάνονταν από τον σουλτάνο. Βάσει του στρατηγικού σχεδίου που είχε χαράξει αρκετό καιρό νωρίτερα, και διδασκόμενος τόσο από τις αποτυχημένες προσπάθειες των άλλων λαών να καταλύσουν τη Βασιλεύουσα, όσο και από τα τρωτά σημεία στην άμυνα των Βυζαντινών, κατάφερε να αναπαραστήσει με κάθε δυνατή λεπτομέρεια τις πραγματικές συνθήκες κάτω από τις οποίες θα διεξαγόταν η μάχη. Πολλές νύχτες ξενύχτησε συσκεπτόμενος μαζί με το επιτελείο του και μελετώντας τα πολιορκητικά σχέδια που είχε χαράξει με το ίδιο του το χέρι στο χαρτί. Η πιστή αναπαράσταση του σχεδίου της πόλης, το κάθε ανάχωμα, το κάθε οχύρωμα, το κάθε λαγούμι είχε σημαίνουσα σημασία για τις μάχες που θα επακολουθούσαν. Τα βράδια προορίζονταν για την πρετοιμασία των σχεδίων, ενώ τα πρω'ι'νά για την εκτέλεσή τους υπό τις διαταγές του. Η πίστη στο όραμά του ήταν τόσο δυνατή, ώστε δεν άργησε να μετουσιωθεί σε φλογερή αφοσίωση από τον στρατό του. 

Έχοντας απέναντί του έναν αντίπαλο που συγκαταλεγόταν ανάμεσα στους ισχυρότερους στρατούς της ιστορίας, είχε σκοπό να συντρίψει την αντίστασή του, αλλά κυρίως να καταρρίψει το αήττητο που διατηρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή εντός των τειχών της Βασιλεύουσας. Γνώριζε ότι ο Βυζαντινός στρατός ήταν φανερά καταπονημένος από τους συνεχείς πολέμους εντός και εκτός των τειχών της Βασιλεύουσας, όμως η άμεση σύμπραξη των συμμάχων του, Γενουατών και Βένετων, θα αποτελούσε την απαραίτητη τονωτική βοήθεια για να βγει κερδισμένος μέσα από τις δυσκολίες της μάχης που προμηνύονταν να ακολουθήσουν. Παράλληλα, έπρεπε να σταθεί ανυποχώρητος στο ύψος των περιστάσεων, να κάμψει με πυγμή και αποφασιστικότητα τις αδύναμες πλευρές του χαρακτήρα του που τον κρατούσαν πίσω, καταβαραθρώνοντας το ηθικό του και αποστερώντας του το όραμα που είχε θέσει ως στόχο.

Πολλά χρόνια νωρίτερα ο τελευταίος αγγελιαφόρος και απεσταλμένος του Θεού, απόστολος και προφήτης Μωάμεθ, ο Άραβας ηγέτης από τη Μέκκα ο οποίος ένωσε την Αραβία σε ένα ενιαίο θρησκευτικό κράτος υπό το Ισλάμ και στάλθηκε για να καθοδηγήσει την ανθρωπότητα με το άγγελμα του Ισλάμ, κατάφερε με τη βοήθεια και την καθοδήγηση του Θείου χαρίσματος που τον διακατείχε να προφητέψει τα μελλούμενα γεγονότα που θα επακολουθούσαν, την άλωση της πόλης από τους Οθωμανούς κατακτητές της. Ο Μωάμεθ είχε πει, όπως αναφέρεται στο Κοράνι, ότι ο μεγαλύτερος ηγεμόνας θα είναι αυτός που θα πραγματοποιήσει αυτή την κατάκτηση και ο μεγαλύτερος στρατός του κόσμου θα είναι ο στρατός του. Λέγεται, επίσης, ότι υπάρχει ένα χαντίθ (ισλαμική παράδοση, δεύτερη σε αξία μετά το Κοράνιο, που παραδίδει τα λόγια και τις πράξεις του Μωάμεθ ή ακόμα την έγκρισή του για ό,τι ειπώθηκε και τελέστηκε ενώπιόν του) στο Μουσνάντ Αχμάντ που αναφερόταν συγκεκριμένα στην κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Πολλοί μελετητές ισχυρίστηκαν ότι ήταν μία απόδειξη των μελλούμενων γεγονότων, ένα σημάδι της επερχόμενης αποκάλυψης και μία εκπλήρωση της προφητείας. 

Η αντίστροφη μέτρηση είχε ήδη ξεκινήσει και το μόνο που απέμενε ήταν η αφορμή που θα σηματοδοτούσε την αρχή του τέλους για την ολοκληρωτική πτώση και τη συνεπακόλουθη ανάταση μιας νέας και ισχυρής αυτοκρατορίας που θα έβαζε τις βάσεις για κάτι πολύ μεγαλύτερο από αυτό που υπήρχε πριν. Δεν άργησε να έρθει η κατάλληλη στιγμή όπου η τύχη, το πεπρωμένο και η πραγματικότητα συνασπίστηκαν, με τη μορφή της Θείας δίκης, σε μία ενιαία, αδιαίρετη, αδιάσπαστη και αέναη δύναμη, ικανή να υπερνικήσει εκατομμύρια στρατούς και να συντρίψει χιλιάδες πελώρια τείχη που στέκονταν μέχρι εκείνη τη στιγμή εμπόδιο στην πορεία της επέλασής της. Αυτή η δύναμη κυμάνθηκε πέρα από κάθε χρονικό και τοπικό πλαίσιο, πέρα από κάθε ανθρώπινη δύναμη και αδυναμία, πέρα από κάθε αγώνα και θυσία, πέρα από κάθε θρησκεία και λατρεία, πέρα από κάθε θρύλο και μύθο, πέρα από κάθε κράτος και εξουσία, καταφέρνοντας έτσι να φέρει την απόλυτη ανατροπή και να επιτύχει την επίτευξη του μέχρι πρότινος αδύνατου αποτελέσματος, το οποίο έμελλε να μείνει στη μνήμη των αιώνων ως ένα από τα ενδοξότερα γεγονότα που σημάδεψαν ανεξίτηλα την πορεία της μακραίωνης ιστορίας.

Στις 29 Μα'ί'ου του 1453, έπειτα από σκληρές και εξουθενωτικές μάχες που διήρκεσαν αρκετές ημέρες επήλθε τελικά το μοιραίο γεγονός. Ο Μωάμεθ Β΄ο Πορθητής έπρεπε να δει τον στρατό του να αποκρούεται αλλεπάλληλες φορές από τους Βυζαντινούς για να συνειδητοποιήσει ότι η μεγαλοπρεπή του νίκη που θα ερχόταν στο τέλος των συγκρούσεων θα ήταν το επιστέγασμα των ονειρικών του φιλοδοξιών που μια μέρα θα γίνονταν πραγματικότητα. Η πόλη άντεξε σθεναρά στα αδυσώπητα χτυπήματα των εισβολέων της περισσότερο απ' όσο θα πίστευε κανείς. Σταδιακά, όμως, οι αντοχές της εξαντλήθηκαν, μέχρι που υπέκυψε στις αδυναμίες της και τελικά αλώθηκε ολοκληρωτικά από τους κατακτητές της. Θεού θέλοντος και καιρού επιτρέποντος έπρεπε να συμβεί και κανείς δεν είχε τις δυνάμεις να το παρεμποδίσει περισσότερο απ' όσο έπρεπε. Όπως αναφέρει, άλλωστε, ένας από τους πιο γνωστούς θρύλους της εποχής, '''Ηταν θέλημα του Θεού να πέσει η πόλη''.

Ο Μωάμεθ Β', ως θριαμβευτής και ολοκληρωτικός κυρίαρχος μιας μακραίωνης αυτοκρατορίας που αμύνθηκε σθεναρά με όλα τα δυνατά μέσα που κατείχε απέναντι στους εκατοντάδες εχθρικούς στρατούς που εποφθαλμιούσαν να την κατακτήσουν, απέδειξε γρήγορα πόσο γενναιόδωρος και φιλεύσπλαχνος ήταν απέναντι στους Βυζαντινούς. Αρχικά, τους επέτρεψε να ενταφιάσουν το νεκρό σώμα του Κωνσταντίνου σύμφωνα με τις καθιερωμένες τελετουργίες της θρησκείας τους, τις πρέπουσες τιμές και τις αξίες που αντιστοιχούσαν σε έναν αξιοθρύλητο και αξιομνημόνευτο αυτοκράτορα που θα έμενε για πάντα χαραγμένος στις καρδιές τους. Στη συνέχεια, αποφάσισε να χαρίσει τη ζωή στους εκατοντάδες ηλικιωμένους, τις γυναίκες και τα μικρά παιδιά που αποτελούσαν τον άμαχο πληθυσμό της πόλης. Στην προσπάθειά τους να βρουν προσωρινό καταφύγιο κατέφυγαν φοβισμένοι στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας προκειμένου να γλιτώσουν από τη μαζική σφαγή που μαινόταν με απίστευτη βιαιότητα μέσα στα τείχη της Βασιλεύουσας. Μέχρι πριν από λίγο κανείς από αυτούς δεν πίστευε ότι θα έβγαινε ζωντανός. Χαρακτηριστική, όσο και συμβολική, χάρη στη συγκίνηση και την ευαισθησία που αποπνέει, είναι η εικόνα όπου ο Μωάμεθ Β' ο Πορθητής πλησιάζει έφιππος την εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Στην αρχή δίνει στους στρατιώτες του τη διαταγή να προστατευτεί η εκκλησία από τους βανδαλισμούς και τις λεηλασίες που όσο περνούσε η ώρα εντείνονταν ακόμα περισσότερο. Στη συνέχεια κατεβαίνει από το άλογό του και, αφού πετάξει μακριά τα όπλα του και διατάξει τη συνοδεία στρατού που τον συνόδευε να παραμείνει έξω, μπαίνει μόνος του στην εκκλησία. Μία ημέρα νωρίτερα είχε τελεστεί από έναν ιερέα η Θεία λειτουργία. Σε αυτή ο αυτοκράτορας και οι άνδρες του μετέλαβαν των άχραντων μυστηρίων και προσευχήθηκαν σαν να ήξεραν το πεπρωμένο που τους περίμενε. Όπως αποδείχτηκε, θα ήταν η τελευταία λειτουργία που θα γινόταν στην ελεύθερη Χριστιανική βυζαντινή πόλη. Η επόμενη ορθόδοξη Θεία λειτουργία θα γινόταν ξανά τον Ιανουάριο του 1919, 466 χρόνια μετά την άλωσή της, όταν μετατράπηκε για λίγο από τζαμί σε εκκλησία. Με ένα χαμόγελο χαραγμένο στα χείλη του πλησιάζει κοντά στο τρομαγμένο πλήθος που στεκόταν όρθιο στο κέντρο του ναού και τον κοιτούσε με δέος και φόβο. Στη συνέχεια ξεχωρίζει ανάμεσα στο πλήθος μία μητέρα που κρατούσε ένα κοριτσάκι μέσα στην ασφάλεια της αγκαλιάς της. Το μοναδικό πράγμα που της ζητάει να του δώσει είναι το πολυτιμότερο αγαθό που της είχε δωρίσει ο Θεός, το μικρό της κοριτσάκι, για να το κρατήσει για λίγο στην αγκαλιά του ως ένδειξη παντοτινής εμπιστοσύνης, αγάπης, φιλίας και αλληλεγγύης ανάμεσα στους δύο λαούς.

Αξιοσημείωτης σημασίας και καθοριστικής συμβολής για τη διατήρηση της αρμονίας ανάμεσα στις σχέσεις των δύο λαών είναι ο σεβασμός που έδειξε ο Μωάμεθ Β' ο Πορθητής στη Χριστιανική θρησκεία, τις εκκλησίες και τα μοναστήρια, τη γλώσσα, τις παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, τον πολιτισμό, τις επιστήμες, τις τέχνες, τα γράμματα, τους θησαυρούς, τα ιερά κειμήλια και τα σύμβολα των Βυζαντινών. Το ενδιαφέρον του για τον Χριστιανισμό αποτυπώνεται στο γεγονός ότι επέτρεψε στην εκκλησία να συνεχίσει να λειτουργεί, παρείχε ένα σημαντικό βαθμό θρησκευτικής ελευθερίας στους υπηκόους του, δεν προέβη σε διώξεις, προσβολές ή ενοχλήσεις της χριστιανικής θρησκείας και λατρείας που τελούταν στις εκκλησίες και τα μοναστήρια, ενώ παράλληλα διέταξε τον μοναχό πατριάρχη Γεννάδιο, τον οποίο είχε διορίσει νωρίτερα ως τον πρώτο ορθόδοξο πατριάρχη στο Ορθόδοξο Οικουμενικό Πατριαρχείο να μεταφράσει το χριστιανικό δόγμα στα τουρκικά. Άλλωστε, εκτός του ότι η μητέρα του ήταν χριστιανή και τα ελληνικά συγκαταλέγονταν ανάμεσα στις πολλές γλώσσες που μιλούσε, ήταν ένθερμος υποστηρικτής του αρχαίου ελληνικού και του μεσαιωνικού βυζαντινού ελληνισμού. Είχε στην κατοχή του δύο δασκάλους, έναν εκπαιδευμένο στα ελληνικά και έναν άλλο στα λατινικά, που του διάβαζαν ιστορίες της κλασικής λογοτεχνίας, όπως εκείνες του Λαέρτιου, του Λίβιου και του Ηροδότου. Με τη βοήθεια και την υποστήριξη του Έλληνα συγγραφέα Κριτόβουλου του Ιμβριώτη κατάφερε να διασώσει και να επανεκδώσει αρκετά ελληνικά χειρόγραφα που απέκτησε μετά την άλωση της πόλης. Ως μελετητής της κλασικής και σύγχρονης γραμματείας εργάστηκε ακατάπαυστα για την οικοδόσμηση μιας πολύγλωσσης βιβλιοθήκης η οποία περιείχε πάνω από 8.000 χειρόγραφα στα περσικά, οθωμανικά τουρκικά, αραβικά, λατινικά και ελληνικά. Έχοντας ως πρότυπα μάχης τον Αχιλλέα και τον Μέγα Αλέξανδρο δεν μας παραξενεύει καθόλου η ύπαρξη αντιγράφων της ''Αλεξάνδρου Ανάβασης'' και της ''Ομήρου Ιλιάδας'' στην τεράστια βιβλιοθήκη του. Δίνοντας σε ολόκληρη την αυτοκρατορία τη διαταγή να επιστρέψουν πίσω όλοι οι Έλληνες, οι Γενοβέζοι, οι αιχμάλωτοι και οι εκτοπισμένοι πολέμου, επιστρέφοντας πίσω τα σπίτια τους και παρέχοντάς τους τις απαραίτητες εγγυήσεις ασφαλείας ωστέ να εγκατασταθούν ξανά στην πόλη, κατάφερε να ανοικοδόμησει τη νέα μητρόπολη. Παράλληλα παραχώρησε σημαντικά προνόμια στο Οικουμενικό Πατριαρχείο προκειμένου να ελέγξει καλύτερα τους χριστιανούς που αντιστοιχούσαν περίπου στο 20% του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Κυρίως όμως έδειξε έμπρακτα το σεβασμό του στους ίδιους τους ανθρώπους, που λίγο νωρίτερα ήταν οι ορκισμένοι εχθροί του στα πεδία των μαχών. Με αυτό τον τρόπο τους επέτρεψε να ζήσουν ειρηνικά μαζί με το λαό του, θεμελιώνοντας, έτσι, μία καινούρια αυτοκρατορία που ταξίδεψε ανα τους αιώνες σε όλα τα μήκη και πέρατα της γης και έφτασε μέχρι τις μέρες μας για να μας θυμίζει εκείνες τις συνταρακτικές ημέρες όπου ο ρους της ιστορίας άλλαξε για πάντα.

Η συντριπτική νίκη του Μωάμεθ Β' του Πορθητή επί των Βυζαντινών τον κατέστησε ημίθεο στη συνείδηση του λαού του και τον εξύψωσε στην υψηλότερη σφαίρα των ηρώων της παγκόσμιας ιστορίας που δόξασαν και ευεργέτησαν με τα ανδραγαθήματά τους ολόκληρη την ανθρωπότητα. Χαρακτηριστικότερα δείγματα της τιμής που απένειμε ο μουσουλμανικός κόσμος στον ήρωά του αποτελούν η συνοικία Φατίχ της Κωνσταντινούπολης, η γέφυρα Φατίχ Σουλτάν Μεχμέτ και το τζαμί Φατίχ που φέρουν το όνομά του, ενώ το όνομα και η μορφή του αποτυπώνόταν στο χαρτονόμισμα των χιλίων λιρών από το 1986 έως το 1992. Μέχρι το τέλος της βασιλείας του είχε καταφέρει να μετατρέψει την πόλη σε μία ακμάζουσα αυτοκρατορική πρωτεύουσα. Πενήντα χρόνια μετά την άλωση της πόλης η Κωνσταντινούπολη είχε αναγεννηθεί μέσα από τις στάχτες της και είχε εξελιχθεί ξανά στη μεγαλύτερη πόλη της Ευρώπης. Ο Μωάμεθ Β' άξιζε δικαιωματικά να λέγεται καίσαρας των Ρωμαίων, σουλτάνος των δύο εδαφών και χαγάνος των δύο θαλασσών.